Ο Aldo Leopold και η Ηθική για τη Φύση («Land Ethic»)

Κείνος που εισήγαγε σ’ επίπεδο αρχών τη νέα αντίληψη για τη φύση, μιαν αντίληψη βιοφιλική που οδήγησε στο κίνημα του deep ecology, της βαθιάς οικολογίας, ήταν ο Aldo Leopold. Ήταν μιαν

αντίληψη που απέρρεε από την ηθική για τη φύση και που αναγνώριζε δικαιώματα σε αυτήν, τόσο στους οργανισμούς που τη συγκροτούσαν όσο και στο περιβάλλον ως σύνολο, με την έννοια ότι, οργανική και ανόργανη ύλη συνιστούν το φυσικό όλον, οπού κάθε στοιχείο του έχει αναφορά στη ζωή, και συνεπώς το δικαίωμα να εκφράζεται –ατομικά και στο σύνολο.
Ο Leopold μίλησε για σεβασμό στη φύση ως σύνολο, εμπνεόμενος από τους πρώτους περιβαλλοντιστές που διατύπωσαν την ιδέα τους για την οικολογική σκέψη, καθώς και για επιστροφή σε πρακτικές με τις οποίες κάποτε ο άνθρωπος «πατούσε ανάλαφρα πάνω στη γη» (λόγια δικά του), εμπνεόμενος από τις παραδοσιακές πρακτικές των ιστορικών λαών. Προσέδωσε εγγενή αξία στους οργανισμούς θεωρώντας ότι βρίσκονται σε σχέση ζωής με τον άνθρωπο, και συνεπώς έχουν ρόλο και λόγο στο ζην.
Ο Αμερικανός φιλόσοφος και δασολόγος Aldo Leopold δούλεψε πάνω στην Ιδέα της φύσης και στη συνείδηση για τη φυσική ζωή, καθώς και στην καλλιέργεια της ιδέας αυτής μέσα από την ηθική συμπεριφορά των ανθρώπων προς το φυσικό γενόμενο, φτάνοντας το 1949 στη διατύπωση της αρχής της περιβαλλοντικής ηθικής. Δημιούργησε έτσι μια φιλοσοφία για τον τρόπο που ο άνθρωπος πρέπει να λειτουργεί σε σχέση με τη φύση, την οποία ονόμασε «Land Ethic» (για την ακρίβεια, το «Land Ethic» αποτέλεσε κεφάλαιο στο βιβλίο του Leopold με τον τίτλο «A Sand County Almanac and Sketches Here and There»).
(…)
Η προστασία της φύσης ως ηθικό ζήτημα στη φιλοσοφία του Leopold είχε αναφορά αφενός στην εγγενή σημασία των οργανισμών της γης και στη δυνατότητά τους για την επίτευξη των δικών τους μορφών αυτοπραγμάτωσης, αφετέρου στη μεγάλη σημασία που δινόταν στον ανόργανο κόσμο, καθώς τα έμψυχα όντα δεν ήταν δυνατό να υπάρξουν χωρίς αυτόν τον κόσμο. Είχε έτσι συνειδητοποιήσει τη σπουδαιότητα των αλληλοσυνδέσεων και αλληλεξαρτήσεων που συμβαίνουν στη φύση, η οποία, ολιστικά θεωρούμενη, λειτουργεί ως ζωή. Είχε με τις ιδέες του για τη φύση ξεπεράσει την παραδοσιακή διάκριση μεταξύ οργανικού κι ανόργανου κόσμου, διεπόμενος από μια ηθική για το όλον, που διαφοροποιούνταν από την παραδοσιακή ηθική των ίσων ανθρώπινων δικαιωμάτων απέναντι στη χρήση και την απόλαυση των φυσικών πόρων, με τη σημασία που έδιδε στους όρους η δημοκρατική λογική της προοδευτικής προστασίας.
(…)
Σύμφωνα με τη φιλοσοφία του Leopold, οι συνδυασμοί αντικειμένων και διαδικασιών διαμορφώνουν μια δική τους ζωή. Το σύνολο είναι το άθροισμα των μερών. Πολύ απλά: τα κύτταρα λειτουργώντας μαζί φτιάχνουν τα όργανα και η συλλειτουργία των οργάνων φτιάχνει τους οργανισμούς. Οι οργανισμοί στο περιβάλλον τους φτιάχνουν ένα λειτουργικό όλον, τ’ οποίο έχει αναφορά σ’ ένα μεγαλύτερο σύνολο κ.ο.κ.
Όλα συνεπώς αναφέρονται στο όλον, τίποτα δεν είναι περιττό ή μη χρειαζούμενο σε αυτό που αποκαλούμε ζωή, και που είναι το όλον ως όλον σε λειτουργία. Ως συνέπεια τούτων προκύπτει το γεγονός του σεβασμού σε αυτό που αποκαλούμε ζωή και προσδιορίζεται στη λογική της ολότητας. Σύμφωνα με τον ίδιο τον Leopold: «…το αδιαίρετο της γης, το έδαφός της, τα βουνά, οι ποταμοί, τα δάση, το κλίμα, τα φυτά και τα ζώα, αρκούν ως λόγοι για να σεβόμαστε τη γη, όχι σαν ένα χρήσιμο υπηρέτη, αλλά ως ένα ζωντανό πλάσμα» (Leopold Ald., «Some fundamentals of conservation in the southwest», Environmental Ethics, Wisconsin 1979, σελ. 139‐140).
Η ηθική του Leopold στηρίζεται στην αρχή ότι τ’ άτομα στη γη συγκροτούν μια φυσική κοινότητα με αλληλοεξαρτώμενες σχέσεις, λειτουργώντας στα πλαίσια μιας ολότητας. Στην ολότητα αυτή περιλαμβάνεται η έμβια αλλά και η άβια ζωή, ενώ σε όλους ανεξαιρέτως τους οργανισμούς προσδίδονται εγγενείς αξίες. Έχουμε συνεπώς ένα παλλόμενο σε όλες του τις διαστάσεις Σύμπαν, ένα ζωντανό σε κάθε του κλίμακα πλέγμα ζωής (από τη micro μέχρι τη macro κλίμακά του). Ο άνθρωπος βρίσκεται όχι απλά σε σχέση συνεργασίας με τη φύση, αλλά σε σχέση ενότητας με αυτήν, δυνάμενος έτσι να εκφράσει πηγαίως και ειλικρινώς τα συναισθήματά του, αναπτύσσοντας την ηθική που στο φυσικό σύστημα αρμόζει για την ομαλή φυσική λειτουργία του. Τα συναισθήματα του ανθρώπου αναφέρονται συνολικά στο φυσικό υποκείμενο, κατά τρόπο ολιστικό, έτσι που τελικώς να προάγεται μια υπαρκτική αξιολογική θεώρηση της φύσης, μιαν «έγνοια» για την τάξη πραγμάτων και τις σχέσεις εν αυτής.
Βέβαια, θέσεις τέτοιες για τη φύση ως σύνολο ζωής διατυπώθηκαν και από προηγούμενους οικολόγους, που είχαν εντρυφήσει βαθιά στην οικολογική σκέψη, με πρωτουργό της ιδέας τον Αλεξάντερ φον Χούμπολτ, ο οποίος για πρώτη φορά χρησιμοποίησε την έννοια Κόσμος για την απόδοση της φύσης με τον άνθρωπο εντός της, και το σύνολο ν’ αποτελεί την οργανική ολότητα (η έννοια του Κόσμου στην οικολογική σκέψη προήλθε από την αντίστοιχη αρχαία ελληνική λέξη «κόσμος», που πρώτος τη χρησιμοποίησε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος αναφερόμενος στο Σύμπαν και την ευταξία του).
Ο Leopold ήταν εκείνος που επέκτεινε τις σκέψεις αυτές περιλαμβάνοντας στο πλέγμα της ζωής και τον ανόργανο κόσμο, αφού αυτός συμμετέχει στο σύνολο συνεισφέροντας με την προσφορά του στη λειτουργία της ζωής. Ο οργανικός κόσμος συνεπώς, τα όντα, δε δημιουργούν από μόνα τους ζωή, αλλά τούτη συγκροτείται και με τη συμμετοχή του ανόργανου κόσμου, της άψυχης ύλης. Και οι δύο κόσμοι περιβάλλουν τη σημασία της ολότητας του σύμπαντος με μιαν ηθική αντιμετώπισής της από τον συμμέτοχο και λειτουργό άνθρωπο, ο οποίος, ως έχων το προνόμιο της λογικής και της νόησης, μπορεί να λειτουργήσει στο όλον της ζωής σε ρόλο διαχειριστή ̇ και ο ρόλος του αυτός έχει μεγίστη σημασία για την ίδια τη ζωή, γι’ αυτό και θα πρέπει να τον ασκεί με τη δέουσα/πρέπουσα σπουδή. Μιλούσε για ηθική συγγένεια προς τα συστατικά μέρη της φυσικής κοινότητας και ως προς το σύνολο, καθώς κι ότι η θεώρηση της φύσης με οικονομικά κριτήρια δημιουργεί οικολογικά και ηθικά ζητήματα.
(…)
Η ολιστική θεώρηση της έννοιας της οικολογίας, ως αντίληψη ζωής, με τον άνθρωπο συμμέτοχο στο φυσικό σύστημα και ενεργό στην εξέλιξή του,συνεπάγεται αυτόν ως δημιουργό στο σύστημα της ζωής ̇ όχι απλά θεωρό του, όχι απλά διαχείριστή του –πολύ δε περισσότερο εκμεταλλευτή του! Ο τέτοιος άνθρωπος γίνεται πονητής στο φυσικό όλον, πνοός, καθώς και διανοητής του. Δεν απέχει από τον τόπο και τον κατέχει σύμφωνα με την ευθύνη του για τη γη ̇ και τούτο τον ανάγει σε πονητή, δηλαδή σε ποιητή στη γης. Ο ολιστικός προσανατολισμός του συστήματος από τον λειτουργό άνθρωπο κάμνει αυτόν να μεταπηδά από την πρακτική στην επιστήμη και στην ηθική φιλοσοφία χωρίς πρόβλημα, καθώς έχει τη σύνολη συγκρότηση στο επίπεδο της νόησης για το φυσικό σύστημα. Η επιστήμη του είναι τρόπος του πράττειν για τη διαμόρφωση του γίγνεσθαι.
(…)
«Η ηθική για τη γη διευρύνει τα σύνορα της κοινότητας για να περιλάβει το έδαφος, τα νερά, τα ζώα και τα φυτά ή, συνολικά τη γη», υποστήριζε ο Leopold το 1948. Και συμπλήρωνε: «Ολόκληρη η ηθική στηρίζεται πάνω σ’ ένα συλλογισμό: το άτομο είναι μέλος μιας κοινότητας αλληλεξαρτώμενων μερών». Το φυσικό όλον είναι η φυσική κοινότητα, η βιοκοινότητα και γενικότερα η βιόσφαιρα, στην οποία τα οργανικά μέλη της έχουν κοινωνικές συμπεριφορές και προσφορές, αλλά και την υποχρέωση, κατά τον ηθικό κανόνα, ν’ αναπτύσσουν σχέσεις με όλα τα μέλη της βιοκοινότητας, έστω κι αν διαφέρουν κατά γένος, κλίμακα και τρόπο τού λειτουργείν. Η ενότητα και ο άρρηκτος δεσμός στο φυσικό σύστημα προσδιορίζονται από την ηθική σε αυτό, που εντέλει καθορίζει τον τρόπο του ζην και την πορεία του. Η απώλεια της ηθικής για τη γη σημαίνει απώλεια του δεσμού του ανθρώπου με αυτήν.
Ο Leopold ακολουθώντας τη σκέψη του Σκωτσέζου φιλοσόφου Ντέιβιντ Χιουμ (David Hume) δέχεται ότι τα συναισθήματα αναπτύσσονται από τα γενετικά ανεπτυγμένα όντα, στα πλαίσια της καλλιέργειας και της εξέλιξης αυτών, έτσι που τελικά να διαμορφώνουν την ηθική στο φυσικό σύστημα, που συναρτάται με τα γονίδια και τον πολιτισμό του ανθρώπου. Κρίνοντας δε από τη σημερινή αντιμετώπιση της φύσης από τον άνθρωπο, μάλλον πρέπει να μιλήσουμε για συναισθηματική ανεπάρκεια αυτού –για την ακρίβεια, για αναισθησία του–, που αντίστοιχα δείχνει έλλειψη ηθικής για τη φύση. Ο άνθρωπος δεν έχει πια, όπως συνέβαινε παλιά, ενότητα με τη γη, είναι ξέχωρός της, κι επομένως η έννοια της βιοκοινότητας, και γενικότερα της βιόσφαιρας, είναι «πλάσμα αξία» και δεν εντάσσεται στην κοσμοθεωρία του. Ο άνθρωπος λειτουργεί σε άλλη διάσταση σε σχέση με τη φύσει διάστασή του και τούτο αποτελεί τη μεγάλη του και τραγική πλάνη!
(από το βιβλίο μου “Οικολογική Σκέψη. Από τους πρωτοπόρους της Οικολογίας στον Εαυτό-Οικολόγο”, ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 2020, https://www.bookstation.gr/Product.asp?ID=56147
(Φωτογραφία: ο Aldo Leopold σε αναδάσωση του ιδρύματός του “Aldo Leopold Foundation”)