Λογιζόμενοι για την ελιά…

(φωτογραφία: Δημήτριος Χαριδιάδης, παλαιός ελαιώνας στη Λευκάδα, δεκ. 1950)
(…)

– Και ποια η προσφορά της ελιάς στο περιβάλλον; Ρώτησε ο Παυλής, διανοίγοντας το πεδίο αναφοράς στο δένδρο.
– Η περιβαλλοντική προσφορά των παραδοσιακών ελαιώνων, διότι σε αυτή τη βάση πρέπει να δούμε το δένδρο της ελιάς, ως ενταγμένο στο οικοσύστημά του, είναι σημαντικότατη, απάντησε ο Μιχάλης.

Βλέποντας έναν ελαιώνα, και συγκεκριμένα κείνον που αποτελείται από

παλιές αιωνόβιες ελιές, ο οποίος μάλιστα δε βρίσκεται σε κατάσταση εντατικής καλλιέργειας,  νοιώθεις να είσαι σ’ ένα κλασικό φυσικό μεσογειακό οικοσύστημα, όπως αυτό προσδιορίζεται κατά την έννοια της μακίας, δηλαδή των αειφύλλων πλατυφύλλων σκληρόφυλλων θάμνων. Διότι προσιδιάζει με τέτοιο τόσο ως προς τη μορφολογία του όσο και ως προς τη λειτουργία του.

Κατ’ αρχάς βρίσκεις σε αυτόν πλούσια μεσογειακή χλωρίδα, αφού στ’ ακαλλιέργητα τμήματά του, στους όχτους και στις ξερολιθιές των πεζουλών του θα βρεις είδη της άγριας ελληνικής χλωρίδας, της τυπικής μεσογειακής, αλλά και σπάνια είδη όπως την ορχιδέα ή την τουλίπα.

Κοντά σε αυτά θα συναντήσεις και τα πιο συνηθισμένα φυτά και αγριολούλουδα της ελληνικής υπαίθρου, όπως τις παπαρούνες, τις ανεμώνες, τις μαργαρίτες, τα χαμομήλια κ.τλ. Φαντάσου τα τώρα όλα αυτά ανθισμένα και μοσκοβολούντα! –όποια φυσικά ευωδούν…

Νοιώθοντάς τα αισθάνεσαι να βρίσκεσαι σ’ έναν κήπο της ημερεμένης από τον άνθρωπο φύσης! Μα και πιο βαθιά αν λογίσεις το λιοστάσι, ως ενδιαίτημα, θα ιδείς σε αυτό επιπρόσθετα πράγματα.

Όπως τ’ ό,τι συντηρεί μια σημαντική ερπετοπανίδα και υποστηρίζει μια πλούσια πανίδα αρθρόποδων και εντόμων, όπως και πουλιών. Τα τελευταία εξασφαλίζουν την τροφή τους εκεί, ή μπορεί να διαχειμάζουν και να χρησιμοποιούν το λιοστάσι ως καταφύγιο.

Είναι δηλαδή ο ελαιώνας κάτι παραπάνω από ελιά, από το δένδρο που το συγκροτεί, είναι κάτι παραπάνω από καλλιέργεια, η οποία θα προσφέρει στον αγρότη προϊόντα και θα του δώσει εισόδημα, αλλά είναι τόπος όπου τα πουλιά μπορούν να κρυφτούν, να τραφούν, να φωλιάσουν, να κουρνιάσουν, να σταθμεύσουν, να διαχειμάσουν.

Δεν είναι η ελιά συνεπώς το στοιχείο με τ’ οποίο προσδιορίζεται περιβαλλοντικά το δένδρο, αλλά ο ελαιώνας, κατέληξε ο Μιχάλης απευθυνόμενος στον Παυλή.
– Έχοντας αυτή τη φυσική συγκρότηση, θα έλεγες τον ελαιώνα «περβόλι» ή «δάσος»; Ρώτησε με νόημα και πάλι ο Παυλής.
– Ιδου το δίλημμα. Το πώς το χαρακτηρίζεις εξαρτάται από το πώς το προσεγγίζεις. Είναι οπωσδήποτε περβόλι διότι είναι κτήμα του ανθρώπου που το καλλιεργεί διατηρώντας παράλληλα σε αυτό μια πλούσια φυσική ζωή. Συμπεριφέρεται όμως και ως φύση, όπως προείπαμε, και ως τέτοιο δεν ημπορείς να μην το δεις ως δάσος. Ένα δάσος όμως του ανθρώπου! Έχει εξάλλου τις περιβαλλοντικές προσφορές του δάσους.

Αποδίδει οξυγόνο στην ατμόσφαιρα, συγκρατεί το έδαφος από τη διάβρωση, κατακρατεί το νερό της βροχής και βοηθά στη διείσδυσή του στο έδαφος, αποτελεί δεξαμενή άνθρακα δεσμεύοντας μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα, συντηρεί άγρια χλωρίδα και πανίδα…

Ακόμα, ας μην ξεχνούμε ότι ο πρόγονος της ελιάς είναι η αγριελιά, που δημιουργεί δασικές φυτοκοινωνίες. Άρα, η άγρια φύση του δένδρου ενυπάρχει σε αυτό και την εκδηλώνει πολύ έντονα όταν οι συνθήκες το επιτρέπουν –και τούτο κρίνεται από το πώς ο άνθρωπος διαχείριζεται το εν λόγω οικοσύστημα.

Φύεται εξάλλου η ελιά στη ζώνη βλάστησης που έχει τ’ όνομά της, και χαρακτηρίζει τις μεσογειακές δασικές διαπλάσεις με προσαρμογές στις ξηροθερμικές συνθήκες του μεσογειακού τύπου κλίματος

[Σημείωση: Προφανώς εννοεί ο Μιχάλης τη φυτοκοινωνική υποζώνη Oleo Ceratonion, που είναι η Θερμομεσογειακή Ζώνη της ελιάς, της χαρουπιάς και του μεσογειακού πεύκου (χαλέπιος πεύκη, τραχεία πεύκη, κουκουναριά), η οποία είναι υποζώνη της φυτοκοινωνικής ζώνης Quercetalia ilicis, που είναι η Ευμεσογειακή Ζώνη που χαρακτηρίζεται ως ζώνη αείφυλλων σκληρόφυλλων φυτικών ειδών].

Τι πιο φυσικό λοιπόν να δημιουργεί δάση με την ιδίας φύσης τέτοια βλάστηση της ζώνης της… –μάλιστα, το εν λόγω δένδρο, ως το χαρακτηριστικότερο της φυτοκοινωνικής τούτης ζώνης, έδωσε και τ’ όνομά του σε αυτήν. Ε ναι λοιπόν, υπό αυτές τις συνθήκες και υπό το παραπάνω σκεπτικό λογιζόμενοι, είναι ο ελαιώνας, ο παραδοσιακός ελαιώνας, δάσος και περβόλι –ένας μοναδικός συνδυασμός!
Οι ήρωές μας ένοιωσαν πληρέστεροι στη σχέση τους με την ελιά ακούοντας όλα αυτά, και οπωσδήποτε η ελιά τούς έγινε περισσότερο κατανοητή και αγαπητή. Τούτα, που είχαν αναφορά στην οικολογική αξία του δένδρου, ήλθαν να προστεθούν στην προηγούμενη διαπίστωση, για την ιστορική και πολιτιστική του αξία, που έκαμε την εκτίμησή τους γι’ αυτό ακόμα μεγαλύτερη.
Ο Μιχάλης είχε μια τελευταία αναφορά να κάνει σ’ ό,τι αφορά στη διασύνδεση του Έλληνα με το ίσως σημαντικότερό του δένδρο.
– Ο πολιτισμός του Έλληνα, ανέφερε, συγκροτήθηκε σε μεγάλο βαθμό γύρω από το δένδρο τούτο. Ο τρόπος ζωής του, η διατροφή του, η φύση του διασυνδέθηκαν με το συγκεκριμένο δένδρο, φτιάχνοντας τον Έλληνα «περβολάρη» της χώρας του. Κι είναι πολύ σημαντικό, ξεχωριστό, να λογίζεις τη χώρα σου ως περβόλι, διότι τότε της δίδεις αξία ευγενική και τη θεμελιώνεις βαθιά σου, ως το φύειν του τόπου στη ζωή. Συμβολικά νοούμενος ως περβολάρης γένεσαι καλλιεργητής, πονητής και νοός στον τόπο σου, και ως τέτοιος καθίσταται συνειδητός της γης…
Ήταν πραγματική αποκάλυψη τα λόγια του Μιχάλη για την ελιά. Το δένδρο αυτό αποτελούσε μιαν ανεκτίμητη πολιτισμική αξία, στην οποία εμπεριέχονταν όλες οι αξίες που τη συνέθεταν, η ιστορική, η πολιτιστική, η κοινωνική, η περιβαλλοντική, ακόμα και η οικονομική. Δυστυχώς όμως σε αυτό το επίπεδο δε γνώριζε την εκτίμηση που θα έπρεπε από τον Νεοέλληνα, τον αποστασιοποιημένο από τη γης και τις αξίες της. Ως δένδρο συνηθισμένο, του περίγυρου, προσπερνάται ως κοινό, παρά τ’ ό,τι προσέτρεχε πάντοτε τον Έλληνα, αποτελώντας το δένδρο της ανάγκης του. Τώρα, στο γύρισμα των καιρών, ο νεωτερικός άνθρωπος δεν το αξιολογεί σύμφωνα με το μέτρο του παρελθόντος, αφού είναι πια άλλες οι προτεραιότητές του, άλλες οι ποιότητές του και διαφορετικό το αξιακό του υπόβαθρο. Αλί!..
Πόσα, αλήθεια, νοήματα, πόσες αξίες παίρνεις από ένα δένδρο τόσο ταπεινό! Πόση Ελλάδα κρύβει μέσα του, πόση πράξη κι αίσθηση! Πόση ευθύνη δημιουργεί για όποιον το εννοεί! Σε αυτό η ψυχή του Έλληνα…

(από το βιβλίο μου “Αναζητώντας την Ενδοχώρα”, έκδοση ιδίου, Αθήνα 2020,https://www.bookstation.gr/Product.asp?ID=53486